Μια Άλλη Ουτοπία;

«Το Αλλο Τώρα» του Γιάνη Βαρουφάκη, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούνιος 2021

Μου αρέσουν οι Ουτοπίες, μου αρέσει η Επιστημονικη Φαντασία και μου αρέσει ο Γιάνης Βαρουφάκης.  Τι θα μπορούσε να πάει στραβα με το «Το Άλλο Τώρα» του Γιάνη Βαρουφάκη;

«To Άλλο τώρα» αρχίζει το 2008, όπου η οικονομικη κρίση προκαλει μια ρήξη στην Ιστορία.  Μια διακλάδωση ακολουθει αυτο που γνωρίζουμε σήμερα, και προεκτείνεται ως το 2025 και ακόμα πιο πέρα, ενω μια άλλη ακολουθει την επιτυχία των μαζικων κινημάτων διαμαρτυρίας όπως το Occupy, το Wikileaks κ.λπ.  στο ξεπέρασμα του καπιταλισμου και στην εγκαθίδρυση μιας φιλελεύθερης κοινωνίας χωρις χρηματιστήριο και χωρις εμπορικες τράπεζες, αλλα βασισμένης σταθερα στη λειτουργία της ελεύθερης αγορας.  Ένας αριστερος μηχανικος υψηλης τεχνολογίας, μια λεσβία φεμινίστρια επαναστάτρια και μια φιλελεύθερη τραπεζίτισσα οικονομολόγος καταφέρνουν να επικοινωνήσουν μέσω μιας σκουληκότρυπας με τους ομολόγους-τους στο «Άλλο Τώρα» και να συζητήσουν τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα του ονείρου ενος επαναστάτη που έγινε πραγματικότητα μετα τη ρήξη. 

Οι Ουτοπίες αποτελούσαν πάντα ένα γόνιμο έδαφος για τη συζήτηση ιδεων και τον εμπλουτισμο μυαλου σε σχέση με τις δυνατότητες εναλλακτικων μορφων κοινωνικης οργάνωσης.  Μερικες απο αυτες είναι, ρητα η σιωπηρα, πειράματα σκέψης, μερικες πτήσεις φαντασίας και μερικες αυστηρες προειδοποιήσεις για τους κινδύνους των σύγχρονων πραγματικοτήτων, υφιστάμενων η προτεινόμενων.  Μερικες ήταν πραγματικα πολιτικα προγράμματα για κοινωνικες αλλαγες.  Αυτες οι τελευταίες έχουν δεκτει τον κριτικο έλεγχο των Μαρξ και Ένγκελς στο Κομμουνιστικο Μανιφέστο.  Τις αντιμετώπισαν στο πλαίσιο των αστικων επαναστάσεων σαν οραματισμους στοχαστων που επιθυμουν μια δίκαιη κοινωνία.  Αναγνωρίζοντας την αξία αυτων των έργων σαν σημαντικα εργαλεία για την κριτικη των υφιστάμενων δομων, τα απέρριψαν σαν πολιτικα προγράμματα η σχέδια για την οικοδόμηση τέτοιων κοινωνιων απο οπαδους αυτων των ιδεων, με βάση τις αρχικες περιγραφες. 

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς απέφυγαν σχολαστικα να περιγράψουν πώς θα ήταν μια κομμουνιστικη κοινωνία πέρα απο γενικες ιδέες και βασικες αρχες.  Θεώρησαν ότι η εργατικη τάξη μπορούσε να χειραφετηθει μόνο μέσω του δικου-της αγώνα, μέσω της δικης-της οργάνωσης, της δικης-της ανόδου στην εξουσία.  Οι ιδέες είναι σημαντικες, αλλα μόνο όταν «συναρπάσουν τις μάζες» μπορουν να γίνουν υλικη δύναμη.  Το πρωταρχικο καθήκον ήταν η οργάνωση και ο αγώνας της εργατικης τάξης, η ανάληψη της εξουσίας και η οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, όχι η κατάρτιση προδιαγρααφων του κομμουνισμου.  Είναι σημαντικο ότι ο Μαρξ, στην κριτική-του για το Πρόγραμμα της Gotha, μιλα για μια

«Πρώτη φάση της κομμουνιστικης κοινωνίας, όπως μόλις εμφανίστηκε μετα απο παρατεταμένες ωδίνες της γέννας απο την καπιταλιστικη κοινωνία»

και

«Μια ανώτερη φάση της κομμουνιστικης κοινωνίας, μετα την απαλλαγη απο την υποδούλωση της υπαγωγης του ατόμου στον καταμερισμο της εργασίας, και όταν η αντίθεση μεταξυ της πνευματικης και σωματικης εργασίας θα έχει εξαφανιστεί· αφου η εργασία έχει γίνει όχι μόνο ένα μέσο επιβίωσης, αλλα η πρωταρχικη ανάγκη της ζωης· αφου οι παραγωγικες δυνάμεις έχουν επίσης αυξηθει με τη γενικη ανάπτυξη του ατόμου και όλες οι πηγες του συλλογικου πλούτου ρέουν πιο άφθονα – μόνο τότε μπορει να ξεπεραστει ο στενος ορίζοντας του αστικου δικαίου στο σύνολό-του και η κοινωνία να γράψει στο λάβαρό-της: Απο τον καθένα σύμφωνα με την ικανότητα του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του!»

Αυτες οι «φάσεις της κομμουνιστικης κοινωνίας» είχαν την ατυχη μοίρα να χαρακτηριστουν αργότερα «σοσιαλισμός» και «κομμουνισμός» αντίστοιχα, δημιουργώντας σύγχυση για ύπαρξη διαχωριστικης γραμμης μεταξυ των δύο.  Αυτο που θεωρούσε ο Μαρξ ως προειδοποίηση ότι η υλοποίηση των φιλοδοξιων της εργατικης τάξης θα ήταν μια μακρα και επίπονη διαδικασία μετα την κατάκτηση της εξουσίας απο την ίδια, αναδιατυπώθηκε ως δύο ξεχωριστα κοινωνικα συστήματα, σοσιαλισμος και κομμουνισμος, με διαφορετικα χαρακτηριστικα.

Για την ακρίβεια, ο Βαρουφάκης δεν δημιουργει μια άλλη ουτοπία.  Αν και «Το Άλλο Τώρα» αποπνέει κάπως την αίσθηση του «Νέα απο το Πουθενα» του William Morris, δεν περιγράφει μια ιδανικη κοινωνία.  Διαλέγει μόνο μερικες πιθανες αλλαγες στις πολιτικες που επικράτησαν μετα το κραχ του 2008, για να δείξει ότι θα μπορούσε να είχε επιλεγει μια άλλη, πιο λογικη, ιστορικη διαδρομη και θα μπορούσε να αναπτυχθει μια πολυ πιο ευτυχισμένη κοινωνία.  Οι περιγραφες Εναλλακτικων Ιστοριων, όπως και οι Ουτοπίες, μπορει να είναι καρποφόρα πειράματα σκέψης που εξετάζουν κριτικα το τι συνέβη, αντλώντας διδάγματα απο το τι πήγε στραβα στην πραγματικότητα.  Μπορουν επίσης να ρίξουν φως στο τι θα μπορούσε να επιτευχθει εάν είχαν γίνει ορισμένες ενέργειες αλλα δεν έγιναν.  Με αυτη την έννοια, ο Βαρουφάκης περιγράφει μια πολυ πραγματικη εναλλακτικη παγκόσμια ιστορία μετα το κραχ του 2008, γεμάτη με ιδέες για την οργάνωση της κοινωνίας πέρα απο τον καπιταλισμο και, το πιο σημαντικο, πώς θα μπορούσαμε να φτάσουμε εκει. 

Ο Βαρουφάκης προσέχει να μην κηρύξει ένα επαναστατικο ευαγγέλιο στο οποίο οι άνθρωποι εισβάλλουν στις ακροπόλεις της εξουσίας και χτίζουν μια σοσιαλιστικη ουτοπία.  Οι επαναστάτες-του βρίσκονται μέσα σε πραγματικα κινήματα, όπως το Occupy ή το Wikileaks, που βρίσκουν απλες αλλα αποτελεσματικες ενέργειες που κατεδαφίζουν τα εταιρικα μεγαθήρια του καπιταλισμου.  Η κυριότητα εταιρειων αντικαθίσταται απο μη μεταβιβάσιμες μετοχες που ανήκουν, μια στον καθένα, στους υπαλλήλους-τους.  Στο κάθε άτομο εκχωρείται ένα Προσωπικο Κεφάλαιο, το PerCap σε συντομογραφία, το οποίο φροντίζει για τις βασικες-τους ανάγκες, την αμοιβη και τα μπόνους τους για την εργασία τους και το επενδυτικο τους κεφάλαιο.  Αυτες οι μεταρρυθμίσεις καθιστουν περιττες τόσο τις Τράπεζες όσο και το Χρηματιστήριο.  Παραδόξως, ίσως, αυτη η μετα-καπιταλιστικη κοινωνία δεν ξεφορτώνεται την αγορά.  Αντίθετα, οι αγορες ελευθερώνονται απο τα δεσμα του μονοπωλιακου καπιταλισμου και αποτελουν το βασικο εργαλείο ανταλλαγης και παραγωγης.  Οι ιεραρχίες καταργούνται, η δημοκρατία και η διαφάνεια κυριαρχουν πλήρως στο χώρο εργασίας.  Η πρόσληψη και τα μπόνους αποφασίζονται δημοκρατικα με την απλη ψήφο που κάθε υπάλληλος δικαιούται απο το μερίδιό-του στην εταιρεία.  Η απόλυση μετριάζεται απο τη δυνατότητα του απολυμένου να παίρνει μαζι του το PerCap-του. 

Και όμως, κενα παραμένουν.  Πώς προέκυψαν αυτες οι δημοκρατικες μεθοδολογίες;  Ποιος τα σχεδίασε;  Ποιες ήταν οι διαδικασίες που έκαμαν δυνατη την εφαρμογη-τους;  Πώς διατηρείται η εθνικη και η διεθνης τάξη;  Το γεγονος ότι ο Βαρουφάκης επεξεργάστηκε τέτοιες μεθοδολογίες δεν είναι το ίδιο με την απόκτηση πολιτικης και κοινωνικης αποδοχης.  Στην πραγματικότητα, η κύρια αντίρρηση στον ουτοπικο σχεδιασμο είναι ότι είναι μόνο μια λύση μεταξυ πολλων πιθανων για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία.  Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι θα είναι δυνατόν να επιτευχθει συναίνεση για αυτο και όχι για κάτι άλλο.  Η μορφη του αποτελέσματος μιας επαναστατικης επιτυχίας θα καθορίζεται πάντα απο τις συγκεκριμένες συνθήκες υπο τις οποίες ο αγώνας λαμβάνει χώρα, τόσο στο χρόνο όσο και στο χώρο. 

Θα εξαρτηθει επίσης απο την ηγεσία αυτου του αγώνα.  Στο «Άλλο Τώρα» του Βαρουφάκη, αυτοι οι ηγέτες φαίνεται να προκύπτουν αυθόρμητα απο κάτω, μεταξυ των ακτιβιστων των κινημάτων διαμαρτυρίας.  Αυτο δεν απέχει πολυ απο την ιστορικη εμπειρία των περισσότερων επαναστάσεων.  Ωστόσο, αυτη η ίδια εμπειρία μας διδάσκει ότι αυτο μπορει να διαρκέσει μόνο για σύντομο χρονικο διάστημα.  Αν αυτοι οι ηγέτες δεν μεταμορφωθουν γρήγορα σε μια πολιτικη ηγεσία που μπορει να οργανώσει το κίνημα σε μια δύναμη ικανη όχι μόνο να πάρει την εξουσία αλλα και να συνεχίσει την επανάσταση στην πορεία του οράματος του κινήματος, στην πορεία της χειραφέτησης, η επιτυχία τους είτε θα αποτραπει ή απαγάγεται απο μεμονωμένους ηγέτες που προδίδουν το κίνημα, οδηγώντας το στον ίδιο παλιο εφιάλτη ή σε κάποιο διαφορετικο εφιαλτικο δρόμο. 

Τα παραδείγματα τέτοιων κινημάτων αφθονούν.  Κατα ειρωνικο τρόπο, η επιτυχία του Syriza το 2015 πρέπει να είναι ιδιαίτερα επώδυνη για τον Βαρουφάκη.  Ο ΣΥΡΙΖΑ ήρθε στην εξουσία μετα απο κινήσεις του είδους που οδήγησαν στο Άλλο Τώρα.  Μαζικες κινητοποιήσεις, κατοχη της πλατείας Συντάγματος απο τους «αγανακτισμένους», την ελληνικη εκδοχη των «Indignados», απεργίες, διαδηλώσεις που συχνα ήταν βίαιες, γίνονταν για χρόνια ως απάντηση στην επιβολη λιτότητας.  Για λίγο απέτυχαν να φέρουν απτα αποτελέσματα, αλλα τελικά, κατέληξαν σε μαζικη υποστήριξη για τον ΣΥΡΙΖΑ.  Στις δίδυμες εκλογες της άνοιξης του 2012, το κόμμα εκτοξεύθηκε απο 4,6% πρώτα σε 16,8% και έπειτα σε 26,9%, σε ακτίνα νίκης και στις δύο περιπτώσεις.

Αν ο ΣΥΡΙΖΑ είχε κερδίσει το 2012, μάλλον δεν θα μπορούσε να κυβερνήσει.  Δεν ήταν στην πραγματικότητα κόμμα.  Ήταν μια ετερογενης σύναξη ομάδων χωρις πολιτικο πρόγραμμα πέρα απο τη γενικότερη βούληση για αντίσταση στη λιτότητα.  Η συνειδητοποίηση ότι θα μπορούσαν πράγματι να κληθουν να σχηματίσουν κυβέρνηση, τους ανάγκασε να αρχίσουν να μεταμορφώνονται σε μια πιο πειθαρχημένη δομη και να σφυρηλατήσουν ένα πολιτικο πρόγραμμα.  Αυτο είχε ως αποτέλεσμα μια διαδικασία λήψης αποφάσεων με βάση τον Τσίπρα και τους στενους-του συμμάχους να διατυπώνουν πολιτικες που αντανακλούσαν γενικα τη συναίνεση των διαφόρων ομάδων του κόμματος.  Δημιούργησε επίσης το κύριο έγγραφο πολιτικης που επέτρεψε στον ΣΥΡΙΖΑ να κερδίσει τις εκλογες του Ιανουαρίου 2015, το Πρόγραμμα Θεσσαλονίκης.  Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι ο Βαρουφάκης ήταν εξοργισμένος με το περιεχόμενο του Προγράμματος Θεσσαλονίκης.  Ως ξένος, που κλήθηκε στο κόμμα ως ειδικος στα οικονομικά, θεώρησε ότι το πρόγραμμα ήταν οικονομικα αβάσιμο και πολιτικα αδύνατο να εφαρμοστει εντος των περιορισμων της Ευρωπαϊκης Ένωσης.  Αυτο που απέτυχε να δει ήταν ότι στην πράξη το περιεχόμενο του προγράμματος δεν ήταν πραγματικα σημαντικο ως προσχέδιο για την κυβερνητικη πολιτικη, καθώς οι Ευρωπαίοι θα το απέρριπταν ούτως ή άλλως.  Η σημασία του έγκειται στο ότι ήταν ένας χρήσιμος και ξεκάθαρος δείκτης ως προς την κατεύθυνση που ο ΣΥΡΙΖΑ πρότεινε να οδηγήσει την Ελλάδα. 

Όταν ο ΣΥΡΙΖΑ σχημάτισε κυβέρνηση, το ευρωπαϊκο κατεστημένο ήταν αποφασισμένο να συντρίψει την προσπάθειά-του να αντιστρέψει τη λιτότητα.  Μάταια προσπάθησε ο Βαρουφάκης να διαπραγματευτει μια λογικη συμφωνία που θα είχε οικονομικο νόημα τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Ευρωπαϊκη Ένωση.  Προσφέροντας τη μια παραχώρηση μετα την άλλη, σε σημείο να κατηγορηθεί, δίκαια, ότι δεν άφησε σχεδόν τίποτα απο το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, δεν κατάφερε να καταλήξει σε συμφωνία.  Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ κάλεσε δημοψήφισμα για την απόρριψη του τελεσιγράφου της ΕΕ, το οποίο ανέμενε να χάσει.  Όταν κέρδισαν με ένα εκπληκτικο 62%, δεν είχαν πια αντοχη για να συνεχίσουν τον αγώνα και συνθηκολόγησαν. 

Εκτος απο τον Βαρουφάκη, ο οποίος κατάλαβε τη δύναμη ενος λαου αποφασισμένου να αγωνιστει για τα δικαιώματα του.  Είχε επεξεργαστει μια σειρα απο έξυπνα σχέδια για να επιτρέψει στην Ελλάδα να συνεχίσει τον αγώνα, κερδίζοντας χρόνο έως ότου ριζοσπαστικα κινήματα στην υπόλοιπη Ευρώπη θα μπορούσαν επίσης να πάρουν την εξουσία.  Αλλα ήταν μόνος.  Ο Τσίπρας και η υπόλοιπη ελληνικη κυβέρνηση είχαν ήδη στα χέρια-τους περισσότερα απο όσα μπορούσαν να χειριστούν.  Δεν υπήρχε ηγεσία για να οδηγήσει τον επαναστατημένο ελληνικο πληθυσμο στον αγώνα που ενέκρινε με τόσο μεγάλη πλειοψηφία. 

Η τακτικη του Βαρουφάκη στις διαπραγματεύσεις με τους Ευρωπαίους επικρίθηκε έντονα απο την αρχη απο τον αριστερο Σύριζα.  Η προθυμία του να κάνει τον ένα συμβιβασμο μετα τον άλλο, η άρνηση του να εξετάσει το ενδεχόμενο αθέτησης χρεων της Ελλάδας και η επιμονη του να επιδιώξει συμφωνία, τους φάνηκε προδοσία της υπόσχεσης του ΣΥΡΙΖΑ να αντισταθει στο Ευρωπαϊκο κατεστημένο και να τερματίσει τη λιτότητα.  Αυτο που οι επικριτες-του απέτυχαν να δουν ήταν ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε να κερδίσει μόνη της σε αυτο τον αγώνα.  Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν μπορούσε να κερδίσει σε εθνικο επίπεδο.  Είτε θα άλλαζε ολόκληρη την Ευρώπη ή θα έπεφτε.  Ο αγώνας θα μπορούσε να συνεχιστει μόνο αν εξαπλωνόταν και σε άλλες ευρωπαϊκες χώρες.  Τέτοια σημάδια άρχισαν να εμφανίζονται στην Ισπανία, στην Ιταλία, στην Ιρλανδία.  Υποστήριξη για τον ΣΥΡΙΖΑ άρχισε να εμφανίζεται στη Γαλλία, τη Βρετανία, ακόμη και στη Γερμανία.  Όσο ο Βαρουφάκης αγωνιζόταν το δίκαιο αγώνα στο Eurogroup, μπροστα στα μάτια του Ευρωπαϊκου λαου και ιδιαίτερα των εργαζομένων, η υποστήριξη για τις πολιτικες του αυξανόταν, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη.  Ακόμα κι αν ένα μικρο μέρος του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ γινόταν αποδεκτο, θα ήταν μια τεράστια ώθηση στο ηθικο των δυνάμεων που πολεμούσαν τη λιτότητα.  Θα μπορούσε να απελευθερώσει επαναστατικες εξελίξεις που θα μπορούσαν να αλλάξουν δραστικα την Ευρώπη. 

Εκείνη την εποχη η κριτικη απο τον αριστερο ΣΥΡΙΖΑ δεν ήταν η μόνη εκτίμηση της τακτικης του Βαρουφάκη.  Μερικοι απο εμάς υποστήριξαν ότι η επιδίωξη συμβιβασμου στις διαπραγματεύσεις δεν είχε καμια έννοια συνθηκολόγησης.  Αντιθέτως, ήταν ένα σωστο και απαραίτητο επαναστατικο μονοπάτι.  Η επίσπευση της αναμέτρησης πριν εξασφαλιστει η υποστήριξη του λαου, τόσο της Ελλάδας όσο και, κυρίως, της Ευρώπης, θα ήταν αυτοκτονία.  Η επιδίωξη συμβιβαστικης συμφωνίας ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία, αλλα αυτο έπρεπε πρώτα να καταδειχθει ξεκάθαρα στους λαους της Ευρώπης, έπρεπε να γίνει σαφες ότι οι Ευρωπαίοι ήταν αποφασισμένοι να συντρίψουν την Ελλάδα για κανένα άλλο λόγο παρα για να διατηρήσουν τις παράλογες οικονομικες πολιτικες λιτότητας.  Και αυτο έφερνε αποτελέσματα.  Στην Ευρώπη κινήσεις όπως οι Podemos στην Ισπανία αυξάνονταν και στην Ελλάδα το υπέροχο 62% του δημοψηφίσματος ήταν μια δικαίωση της τακτικης του Βαρουφάκη. 

Το αν ο Βαρουφάκης είχε στο μυαλο του ένα ξεκάθαρο επαναστατικο πρόγραμμα ακολουθώντας αυτο το μονοπάτι ή εννοούσε κυριολεκτικα τις δηλώσεις του ότι θα μπορούσε να επιτευχθει συμφωνία, είναι αμφισβητήσιμο.  Στην πράξη δεν έχει σημασία απο μια επαναστατικη σκοπια.  Στον σημερινο κόσμο δεν είναι δυνατοι τέτοιοι συμβιβασμοι.  Η συνεχιζόμενη κρίση του καπιταλισμου αποκλείει το είδος των σοσιαλδημοκρατικων μεταρρυθμίσεων που έχουμε δει τον προηγούμενο αιώνα.  Ακόμη και μικρες παραχωρήσεις στους εργαζόμενους αποτελουν θανάσιμη απειλη για το ίδιο το σύστημα.  Ακόμη και ήπιες μεταρρυθμίσεις πυροδοτουν τις αρχες της επανάστασης.  Απο την άλλη, κάθε επανάσταση πρέπει να ξεκινήσει με έναν αγώνα για μεταρρυθμίσεις.  Είναι αυτη η διαδικασία που πρέπει να καταλάβουμε, είναι αυτος ο δρόμος που πρέπει να περπατήσουμε μαζι με τις μάζες.  Δεν ασχολούμαστε μόνο με την εφαρμογη ενος διαμορφωμένου προγράμματος, αλλα αντιμετωπίζουμε μια ρευστη κατάσταση στην οποία τόσο η συνείδηση των μαζων όσο και η σκέψη των ηγετων αλλάζουν και εξελίσσονται για να προσαρμοστουν στην αναπτυσσόμενη κατάσταση. 

Αυτο το φαινόμενο του «μετριοπαθους ριζοσπαστισμου» (ένας όρος που επινοήθηκε απο την Όλγα Δημητρίου, που προφανώς παίρνει απο το «Μια μετριοπαθης πρόταση για επίλυση της κρίσης του Ευρώ» των Γιάνη Βαρουφάκη, Στιούαρτ Ολλανδία και James K.  Galbraith), μετριοπαθεις πολιτικες μεταρρυθμίσεων που μεταμορφώνονται σε συνδυασμένη δράση μαζικων κινημάτων και σε πολιτικο αγώνα για ριζικη αλλαγη, είναι η πραγματικότητα της σημερινης εποχης.  Ξεκινα με μαζικες κινήσεις που εκφράζουν την απελπισία και τον θυμο των ανθρώπων για την απάνθρωπη λειτουργία του συστήματος.  Το Occupy Wall Street, το Indignados, το Gilets Jaunes και το Black Lives Matter είναι τέτοια κινήματα.  Τα πολιτικα προγράμματα στο πνεύμα του ΣΥΡΙΖΑ, των Ποδέμος, του Μπέρνι Σάντερς, του Τζέρεμι Κόρμπιν και άλλων, συναρπάζουν τη φαντασία των μαζων και προσπαθουν να πάρουν την εξουσία.  Αυτα τα προγράμματα αναπόφευκτα θα συγκρουστουν με τις κυρίαρχες ελίτ σε μια θανάσιμη μάχη, το τέλος της οποίας θα είναι η απόλυτη νίκη της μιας πλευράς και η καταστροφη της άλλης.  Κατα τη διάρκεια αυτου του αγώνα, το πρόγραμμα δοκιμάζεται, τροποποιείται και προσαρμόζεται στις ανάγκες της εξελισσόμενης πραγματικότητας.  Σε αυτόν τον αγώνα αναπτύσσονται οι πολιτικες που θα εφαρμόσει μια νικηφόρα ριζοσπαστικη δύναμη στην οικοδόμηση της νέας κοινωνίας.  Σε αυτόν τον αγώνα θα διαμορφωθει η μορφη του Σοσιαλισμου, «όπως μόλις εμφανίζεται μετα απο παρατεταμένες ωδίνες της γέννας απο την καπιταλιστικη κοινωνία».  Είναι μάταιο να σχεδιάσουμε ένα προσχέδιο μιας ιδανικης κοινωνίας εκ των προτέρων, ανεξάρτητα απο αυτή τη διαδικασία αγώνα. 

«Το Άλλο Τώρα» του Βαρουφάκη μόλις κι αγγίζει αυτόν τον αγώνα για την κατάληψη της πολιτικης εξουσίας.  Δεν υπονοει καν μια δομη εξουσίας σε εθνικο και διεθνες επίπεδο.  Έμφαση δίνεται στην κατάργηση των ιεραρχιων και της οικονομικης δημοκρατίας σε εταιρικο επίπεδο.  Πρέπει να καταλάβουμε ότι το κράτος έχει «μαραθεί» και δεν απαιτείται αστυνόμευση;  Εάν όχι, πώς χρησιμοποιείται η εξουσία;  Η εξουσία, εξ ορισμου, βασίζεται σε ιεραρχίες κάποιου είδους, και τα όνειρα της σύντομης κατάργησης είναι απλώς αφελης σκέψη, περισσότερο παρόμοια με την αναρχικη σκέψη παρα με τη μαρξιστικη, ακόμη και μη-συμβατικη. 

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Βαρουφάκης είναι απρόθυμος να αναφέρει «Το Άλλο Τώρα» ως Σοσιαλιστικη κοινωνία.  Αν πρόκειται για άσκηση δημοσίων σχέσεων σε μια προσπάθεια να μην αποξενωθουν οι μη σοσιαλιστες ή μια αναγνώριση ότι αυτο που περιγράφει δεν είναι αυστηρα Σοσιαλισμος δεν είναι σαφές.  Πολλοι αριστεροι διανοούμενοι προσπαθουν να αποφύγουν την απαξίωση των μη σοσιαλιστων και των αντικομμουνιστων χρησιμοποιώντας τον όρο Μετα-καπιταλισμος για την κοινωνία που προκύπτει απο την κατάργηση του καπιταλισμου.  Αλλα αυτο δεν είναι απλώς μια ακίνδυνη αλλαγη της ορολογίας.  Περιλαμβάνει μια πλήρη επανεξέταση των σοσιαλιστικων αρχων.  Αποκρύπτει σύγκρουση ιδιωτικο vs κοινωνικο στο περιεχόμενο του αγώνα για την απελευθέρωση της κοινωνίας απο τα κακα του καπιταλισμου. 

Ωστόσο, ίσως η πιο αμφισβητήσιμη πτυχη του «Άλλου Τώρα» είναι ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνει την αντικατάσταση του Καπιταλισμου.  Οι αγορες συνεχίζουν να λειτουργούν, ακόμη πιο ελεύθερα απο ο,τι στον καπιταλισμο, όχι ως κατάλοιπο του παρελθόντος, αλλα ως αναπόσπαστο και θεμελιώδες μέρος της μετα-καπιταλιστικης κοινωνίας.  Το ίδιο ισχύει και για τον ρόλο που αποδίδεται στα μπόνους, ακόμη και αν αποφασίζονται δημοκρατικα.  Παρόλο που τέτοιες ρυθμίσεις που δίνουν κίνητρα σε άτομα να συμπεριφέρονται ανταγωνιστικα μπορει να είναι χρήσιμες όχι μόνο σήμερα αλλα και για πολυ καιρο ακόμη, είναι μια θλιβερη εκτίμηση της ανθρώπινης φύσης εάν τα θεωρούμε αιώνια απαραίτητα, ως ουσιαστικο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς.  Δεν είναι παράξενο πως ούτε φεμινίστρια επαναστάτρια ούτε ο αριστερος μηχανικος υψηλης τεχνολογίας επέλεξαν να μεταναστεύσουν στο «Άλλο Τώρα», βρίσκοντας ότι δεν ταιριάζει στις προτιμήσεις τους και παραμένουν για να συνεχίσουν τον αγώνα.  Ακόμη και η τραπεζίτισσα οικονομολόγος αλλάζει κόσμο μόνο για χάρη της ευημερίας του έφηβου γιου της, ο οποίος κυνικα δεν βλέπει κανένα λόγο να παλεύει για ένα καλύτερο κόσμο.  Το αγκάλιασμα  του ατομικου ανταγωνισμου απο τον Βαρουφάκη φαίνεται περίεργο σε αντιδιαστολη, για παράδειγμα, με το όραμά-του σχετικα με τις κοινωνικες σχέσεις τύπου Star Trek όπου οι μηχανες κάνουν όλη τη δουλεια και οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να εξερευνήσουν το Σύμπαν, να φιλοσοφήσουν, να είναι δημιουργικοι και να απολαύσουν τη ζωη.

Μια πολυ πιο απλη και πιο προσγειωμένη στην πραγματικότητα μετάβαση στον σοσιαλισμο, μια που θα ταίριαζε επίσης περισσότερο με τη δικη του πολιτικη σκέψη, θα ήταν πραγματικα να αγκαλιάσει τον Καπιταλισμο εκει όπου εξακολουθει να λειτουργει.  Όπως γράφει ο ίδιος, ο σημερινος καπιταλισμος κατάφερε να αποσυνδέσει τα οικονομικα κέρδη απο την παραγωγη, και μετατρέπεται σε παρωδία του καπιταλιστικου συστήματος.  Η απαλλαγη απο το Χρηματιστήριο και τις Τράπεζες, όπως προτείνει στο «Άλλο Τώρα», είναι ένα απαραίτητο βήμα για την επίλυση αυτού του ζητήματος.  Αλλα δεν είναι αρκετο.  Ο καπιταλισμος αποτυγχάνει θεαματικα όταν οι εταιρείες μεγαλώνουν και γίνονται μονοπώλια, όταν ο ανταγωνισμος παύει να βασίζεται στο ποιος μπορει να προσφέρει το καλύτερο και φθηνότερο προϊόν και γίνεται άσκηση ποιος μπορει να εξαπατήσει ποιον.  Ο καπιταλισμος αποτυγχάνει όταν οι μεγάλες εταιρείες γίνονται τόσο ισχυρες που υπαγορεύουν τους κανόνες του παιχνιδιου ώστε να ταιριάζουν στην επιδίωξη τους να λεηλατουν τον πλούτο των εθνων.  Το θέμα δεν είναι ο εκδημοκρατισμος των εταιρειων, αλλα η δημιουργία των προϋποθέσεων για έναν τέτοιο εκδημοκρατισμο.  Και το κλειδι σε αυτο είναι η απομάκρυνση του κέρδους ως πρωταρχικης κινητήριας δύναμης της παραγωγης.  Οι μεγάλες εταιρείες, αποσυνδέοντας τα κέρδη απο την παραγωγη έχουν απονομιμοποιήσει την ύπαρξη τους, ακόμη και με καπιταλιστικους όρους.  Δεν είναι οι εσωτερικες δομες τους που δημιουργουν το πρόβλημα, είναι η σχέση τους με τον έξω κόσμο, το γεγονος ότι είναι σε θέση να επιβάλουν τη βούληση τους για να ικανοποιήσουν την ακόρεστη προσπάθεια τους για αυξανόμενο πλούτο μέσω του στραγγαλισμου που επιβάλλουν στα πολιτικα συστήματα του πλανήτη. 

Η ανάληψη της ιδιοκτησίας αυτων των εταιρειων απο το κοινωνικο σύνολο δεν θα απαιτούσε ουσιαστικα καμμια αλλαγη στη λειτουργία της κοινωνίας.  Οι ιδιοκτήτες-τους παίζουν λίγο ρόλο στη λειτουργία τους ούτως η άλλως.  Οι εταιρείες μπορουν να συνεχίσουν να εργάζονται τόσο αποτελεσματικα όσο πριν, ακόμη και περισσότερο, αλλα όχι για τον πλουτισμο μερικων ατόμων μα για την κάλυψη των αναγκων της κοινωνίας.  Οσο λίγες κι αν είναι, αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγης.  Εδώ βρίσκεται η πραγματικη εξουσία.  Αποσπώντας-τες απο τα χέρια μιας δράκας ατόμων, θα ξεκινήσει μια εντελώς διαφορετικη δυναμικη.  Το κρίσιμο συστατικο της αλλαγης είναι η ανάληψη της πολιτικης εξουσίας και η άρση του στραγγαλισμου των ιδιοκτητων τους στην κοινωνία.  Για τη συντριπτικη πλειοψηφία των ανθρώπων, για τους εργαζόμενους, αλλα και για τους τυπικους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων, για το «99%» όπως λέει το γνωστο σύνθημα, δεν θα αλλάξουν πολλα στον τρόπο που εργάζονται για τη δουλεια τους.  Αυτο που θα αλλάξει είναι ότι η κοινωνία δεν θα διευθύνεται πλέον απο τα πολιτικα στοιχήματα μερικων δισεκατομμυριούχων για χάρη των κερδων τους, αλλα απο τους εκπροσώπους του λαου για χάρη της ευημερίας των ανθρώπων.  Το κοινωνικο ισοζύγιο δύναμης θα αλλάξει για πάντα. 

Ότι «Το Άλλο Τώρα» επικεντρώνεται στην εσωτερικη δομη των εταιρειων, καθώς και οι λεπτομερεις πρόνοιες για το άτομο, φαίνεται περίεργο ενόψει της εμπειρίας του Βαρουφάκη στα χέρια του οικονομικου κατεστημένου.  Είχε απο πρώτο χέρι την έντονη αντίσταση των άρχουσων τάξεων και τις δυσκολίες στην οικοδόμηση των δυνάμεων της επαναστατικης αλλαγης.  Δεν ήταν το πρόβλημα των μη δημοκρατικων ιεραρχιων των εταιρειων, δεν ήταν οι εσωτερικες τους αδικίες που βάραιναν τα στήθη του ελληνικου λαου.  Ήταν το διεθνες χρηματοπιστωτικο σύστημα, οι τράπεζες και τα μεγάλα μονοπώλια που ήταν υπεύθυνα για την καταστροφικη λιτότητα που κατέστρεψε τις ζωες των ανθρώπων της Ελλάδας.  Η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, και ειδικότερα ο Βαρουφάκης, ήταν απολύτως σωστοι στο να αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της Ελλάδας ως κατ’ εξοχην ευρωπαϊκο, ότι η προσπάθεια τους ήταν να αλλάξουν την Ευρώπη, όχι μια μάταιη απόπειρα λύσης μόνο για την Ελλάδα.  Είναι αλήθεια ότι η ελληνικη αστικη τάξη πολεμούσε μαζι με την ευρωπαϊκη οικονομικη ελίτ, αλλα δεν ήταν το κύριο πρόβλημα.  Στην πραγματικότητα αυτοι ηττήθηκαν κατά κράτος απο τον ελληνικο λαο, με κορύφωση το δημοψήφισμα.  Η μάχη στην Ελλάδα κερδήθηκε, ήταν ο εχθρος που εξακολουθούσε να κυριαρχει στην υπόλοιπη Ευρώπη που φόβισαν τον Τσίπρα και την κυβέρνηση του σε συνθηκολόγηση. 

Είναι ίσως άδικο να περιμένουμε απαντήσεις σε ερωτήσεις που το βιβλίο δεν επέλεξε να υποβάλει.  Πιθανότατα «Το Άλλο Τώρα» προορίζεται ως απλη απάντηση στο TINA της Μάργκαρετ Θάτσερ (There Is No Alternative, Δεν Υπάρχει Εναλλακτικη Λύση).  Στην πραγματικότητα, αυτο που θέτει τις συζητήσεις μεταξυ των ηρώων του βιβλίου, είναι ένα μήνυμα που ζητα μια συνάντηση των τριων λέγοντας ότι «η ΤΙΝΑ ήταν ψέματα.  Η TATIANA ζει.  Έχω την απόδειξη. Τα λέμε την επόμενη εβδομάδα».  TATIANA είναι φυσικα ο «ριζοσπαστικος ξάδελφος του Θατσερικου ΤΙΝΑ - το αντίθετο δόγμα ότι «περιέργως υπάρχει εναλλακτικη» (That Astonishingly There Is AN Alternative, «Το Άλλο Τώρα» σελ. 146).  «Το Άλλο Τώρα» περιγράφει εναλλακτικους τρόπους για να κάνουμε πράγματα που δείχνουν ότι ο σημερινος καπιταλισμος δεν είναι η μόνη πιθανη απάντηση, και υπο αυτη την έννοια μπορει να είναι χρήσιμο όταν αμφισβητούμε το αναπόφευκτο της άχαρης ζωης που αναγκαζόμαστε να ζήσουμε κάτω απο τον σημερινο καπιταλισμο.  Ο κίνδυνος είναι ότι θα μπορούσε να εκληφθει για ένα πραγματικο πολιτικο πρόγραμμα.  Για αυτο, πολυ πιο χρήσιμα είναι άλλα έργα του Βαρουφάκη, ειδικα η λαμπρη οικονομικη ανάλυσή-του στο «Παγκόσμιος Μινώταυρος» ή το σαγηνευτικο αποκαλυπτικο χρονικο της σύγκρουσης του με τις Ευρωπαϊκες πολιτικες ελίτ, «Ανίκητοι Ηττημένοι». 

Θέμος Δημητρίου

18 Ιουλίου 2021